Co łączy padrão ze Świętym Piotrem?
Andrzej
Philips
Wstęp – czym jest padrão
Padrão[1] (padrões w lm.) to kamienny słup stawiany przez portugalskich odkrywców morskich w XV i XVI wieku w celu upamiętnienia znaczących odkryć lądowych, a tym samym ugruntowania pierwszeństwa i objęcia posiadania. Często umieszczano je na przylądkach i cyplach lub u ujść głównych rzek. Wczesne znaki były prostymi, drewnianymi słupami lub krzyżami, które jednak szybko niszczały w tropikalnym klimacie, w którym je często stawiano. Późniejsze padrões były rzeźbione w kamieniu w formie słupa zwieńczonego krzyżem i królewskim herbem.
Kamienne padrões, znane w języku portugalskim jako
"padrões", to historyczne kamienne znaki używane w okresie Wielkich
Odkryć Geograficznych przez portugalskich żeglarzy i odkrywców. Te kamienne
pomniki były zwykle opatrzone herbem Portugalii i wznoszone w różnych miejscach
dla oznaczenia roszczeń terytorialnych oraz obecności portugalskich odkrywców.
Ilustracja:
kopia Padrão Diogo Cão przy głównym wejściu do Pałacu św. Benedykta (Palácio de
S. Bento) w Lizbonie
Pochodzenie portugalskiego słowa padrão
Słowo "padrão", w znaczeniu "kamienny słup" (a nie "wzorzec") pochodzi od "pedra" (kamień), które z kolei wywodzi się z łaciny od "petra" (skała), a ostatecznie z greckiego "petros".
Kluczem
do zrozumienia zmiany samogłoski z e na a jest proces fonetyczny zwany
metafonią. Metafonia to proces, w którym samogłoska w sylabie nieakcentowanej
(zwykle poprzedzającej) ulega zmianie pod wpływem samogłoski w sylabie
akcentowanej (zwykle następującej).
1. Podstawowy wyraz: `pedra` (kamień). ['pe-dra],
akcent pada na pierwszą sylabę: PE-.
2. Forma pochodna: Aby utworzyć wyraz
oznaczający "coś dużego z kamienia", "kamienny słup", użyto
przyrostka `-ão`. Ten przyrostek ma silną, tylnojęzykową, nosową samogłoskę /ã/
(zapisywaną jako "ão").
3. Działanie metafonii: Samogłoska /ã/ w
przyrostku -ão "przyciąga" samogłoskę w poprzedzającej sylabie w
swoją stronę artykulacyjną – w kierunku a.
`pedra` + `-ão` → `pedrão`
Ale: samogłoska e w `pe-` ulega zmianie
pod wpływem nosowego ão.
e (przednie) → a (tylne, jak w `-ão`)
Końcowy efekt: padrão
Podsumowanie:
To właśnie obecność przyrostka -ão z jego charakterystyczną samogłoską tylną
/ã/ spowodowała, że przednie e- w "pedra" zmieniło się w tylne a- w
"padrão".
Należy zaznaczyć, że "padrão" nie powinno być mylone z innymi kontekstami. Etymologia tych innych znaczeń jest inna i wywodzi się od łacińskiego terminu "patronus", oznaczającego "opiekuna" lub "obrońcę"[2]. Oto szczegółowy rozkład tej ewolucji krok po kroku:
Ewolucja:
`patronus` → `padrão`
Przyjmijmy
za punkt wyjścia formę `patronu(m)` (biernik liczby pojedynczej, która często
jest podstawą dla słów romańskich).
1.
Utrata końcówki `-us` i rozwój samogłoski nosowej:
`patronu(m)` → `patron`
Samogłoska
`-o` w sylabie akcentowanej, gdy znajduje się w pozycji przed `n` w tej samej
sylabie, zaczyna ulegać nosowieniu. Proces ten w portugalskim jest kluczowy.
Sylaba `-on` powoli przekształca się w `-ão` [ɐ̃w̃]. To standardowa droga dla
łacińskiego `-onu`, `-ana`, etc.
`patron` → `patrão`
2.
Osłabienie samogłoski w sylabie nieakcentowanej (pretonicznej):
W języku portugalskim samogłoski w sylabach
przed akcentowaną (`pa-` w tym przypadku) ulegają osłabieniu i często zmieniają
swoją jakość.
Samogłoska `a` w sylabie `pa-` była otwarta,
ale pod wpływem otoczenia fonetycznego i braku nacisku zmieniła się w `e`,
które w wymowie portugalskiej jest bardziej zamknięte i centralne (zbliżone do
polskiego `e` lub nawet `y`).
`patrão` → `petrão`
3.
Lenicja (osłabienie) spółgłosek między samogłoskami:
Spółgłoska `t` w łacinie, znajdując się
między samogłoskami (`pe-trão`), ulega osłabieniu. To powszechne zjawisko w
językach romańskich (porównaj łac. `vita` -> włoskie/ hiszp. `vida`, port.
`vida`).
`t` [t] (bezdźwięczne) osłabia się do `d`
[d] (dźwięczne).
`petrão` → `pedrão`
4.
Dysymilacja (uproszczenie grupy spółgłoskowej `dr`):
W niektórych dialektach lub dla ułatwienia
wymowy, grupa spółgłoskowa `d` + `r` w wyrazie `pedrão` uległa uproszczeniu.
Zamiast wymawiać `d` i `r`, wymowa uprościła się do pojedynczego `r` lub
nastąpiła zmiana w poprzedzającej samogłosce.
Podobnie
oboczność imienia Pedro przejawiała się w formie „Pero”, która funkcjonowała
jako jego historyczny wariant. Zjawisko to jest podobne do przekształcenia się
francuskiego imienia „Pierre” w szkockie „Perry” – w obu przypadkach mamy do
czynienia z naturalną ewolucją fonetyczną i dostosowaniem imienia do systemu
językowego danego regionu. Jednym z najbardziej znanych przykładów użycia formy
„Pero” jest postać „Pero da Covilhã” (ok. 1460–po 1526), portugalskiego
odkrywcy i dyplomaty. Na polecenie króla Portugalii, Jana II, wyruszył on na
wschód z tajną misją dotarcia do mitycznych „Ziem Prezbitera Jana” oraz
odnalezienia morskiej drogi do Indii. W rezultacie swojej podróży, przebywszy
lądową trasę przez Bliski Wschód i Ocean Indyjski, „Pero da Covilhã dotarł do
Indii na kilka lat przed słynną wyprawą Vasco da Gamy”, która odbyła się drogą
morską. Warto zaznaczyć, że forma „Pero” nie była błędem, a jedynie archaicznym
lub regionalnym wariantem zapisu, który odzwierciedlał wymowę charakterystyczną
dla dawnej portugalszczyzny.
W tym przypadku, obecność dźwięcznego `d`
przed `r` spowodowała, że poprzedzająca je samogłoska `e` uległa otwarciu z
powrotem w kierunku `a`. Było to rodzajem kompromisu artykulacyjnego.
`pedrão` → `padrão`
Podsumowanie
ewolucji krok po kroku:
1. Łacina: `patronus` > `patron` (utrata
końcówki)
2. Nosowienie: `patron` > `patrão` (rozwój
nosowego `-ão`)
3. Osłabienie samogłoski pretonicznej: `patrão`
> `petrão` (`a` > `e`)
4. Lenicja (osłabienie spółgłoski): `petrão`
> `pedrão` (`t` > `d`)
5. Dysymilacja/otwarcie samogłoski: `pedrão`
> `padrão` (`e` > `a` pod wpływem `d` i `r`)
Wniosek
Oba słowa `padrão` ("słup" od `pedra`) i `padrão` ("wzorzec" od `patronus`) przeszły inne, ale równoległe ścieżki ewolucji fonetycznej, które niepostrzeżenie doprowadziły do zbieżności formy – dziś są one identyczne w pisowni i wymowie, mimo różnych źródeł.
To piękny przykład homonimii – gdy dwa słowa o różnych pochodzeniu i znaczeniach zlały się w jedną formę. Kontekst zdania decyduje, czy mówimy o "kamiennym słupie" (od `petra`), czy o "wzorcu" lub "patronie" (od `patronus`).
Homonimia w języku portugalskim
Słowa pato (kaczka) i pato (pakt) są homonimami homofonicznymi – brzmią identycznie, ale mają też różne pochodzenie i znaczenie. To kolejny znakomity i klasyczny przykład homonimii w języku portugalskim, który idealnie pasuje do schematu „padrão”.
1. Pato (kaczka)
Pochodzenie: Łacińskie `anaticŭlum` lub `anatem` (co również oznaczało kaczkę).
Ewolucja fonetyczna: To jest świetny
przykład ekstremalnej redukcji i uproszczenia słowa w języku ludowym (łacina
wulgarna).
`anatem` → `anate` → `nate` → `pate` → `pato`
Zmiana początkowej
samogłoski `a-` na `pa-` to prawdopodobnie wynik dysymilacji – uniknięcia
powtórzenia dźwięku nosowego "n". Jedno "n" zostało
zachowane, a początek słowa przekształcił się w "pa-" dla
odróżnienia. Proces ten jest widoczny w innych językach romańskich (np. hiszp.
pato, franc. canard od innego rdzenia).
2. Pato (pakt, umowa)
Pochodzenie: Łacińskie `pactum` (rzeczownik odczasownikowy od `paciscī` - zawierać umowę, godzić się).
Ewolucja fonetyczna: Tutaj ewolucja jest
bardziej regularna i przewidywalna.
`pactum` → `pacto` (utrata końcówki
`-um`)
`pacto` → `pato` (lenicja, czyli
osłabienie grupy spółgłoskowej `-ct-` między samogłoskami. `ct` uprościło się
do `t`).
Podsumowanie i porównanie z „padrão”:
· Dwa
znaczenie słowa "pato", dwa znaczenia
słowa "padrão".
· Homonim
1 pato (kaczka) od łac. `anatem`, padrão (wzorzec, patron) od łac. `patronus`.
· Homonim
2 . pato (pakt) od łac. `pactum`, padrão (słup, kolumna) od port. `pedra` (z
łac. `petra`).
· Główna
przyczyna zbieżności:
· 1.
Dysymilacja i redukcja (`anate` > `pato`)
· 2.
Lenicja (`pacto` > `pato`) . 1.
Metafonia i lenicja (`patronus` > `padrão`)
· 2.
Metafonia (`pedra` + `-ão` > `padrão`).
Wniosek: Język portugalski jest pełen takich „wypadków przy pracy” historycznej ewolucji. Dwie zupełnie obce sobie rodziny wyrazów, poddane przez stulecia działaniu różnych, ale nieubłaganych praw fonetycznych, spotkały się w tym samym punkcie, tworząc homonimy.
Aby odróżnić pato (kaczka) od pato (pakt), polegamy wyłącznie na kontekście.
"O pato nada no lago." (Kaczka
pływa w jeziorze.)
"Eles firmaram um pato de não
agressão." (Podpisali pakt o nieagresji.)
Język
portugalski jest skarbnicą takich homonimów, które są wynikiem zbieżnej
ewolucji fonetycznej z różnych źródeł. Oto kilka innych przykładów, które
idealnie pasują do schematu "pato" i "padrão":
1. Cedo (czasownik) vs. Cedo (przysłówek)
Cedo (czasownik `ceder` - "ustępuję")
Pochodzenie: łac. `cedo`
("ustępuję, idę").
Cedo (przysłówek - "wcześnie")
Pochodzenie: łac. `caelu` (skrócona
forma od `caelum` - "niebo, wczesna godzina") lub wyrażenie `caelu
mane` ("wczesny ranek").
Ewolucja: `caelu` -> `ceo` ->
`cedo`.
Dziś: "Eu cedo o lugar." (Ustępuję miejsce.) vs. "Amanhã vou sair cedo." (Jutro wyjdę wcześnie.)
2. São (czasownik) vs. São (przymiotnik) vs. São (tytuł)
Słowo "são" jest nie dwu-, a trójczłonowym homonimem.
1. São (czasownik `ser` - "są")
Pochodzenie: łac. `sunt` ("są").
Ewolucja: `sunt` -> `son` ->
`são`.
2. São (przymiotnik - "zdrowy")
Pochodzenie: łac. `sanu(m)`
("zdrowy").
Ewolucja: `sanu` -> `são` ->
`são`.
3. São (przymiotnik/tytuł - "święty",
skrót od `Santo`)
Pochodzenie: łac. `santu(s)`
("święty").
Ewolucja i reguła: To jest najciekawszy
przypadek. W portugalskim forma `santo` (święty) skraca się do `são` przed
rzeczownikami męskimi w liczbie pojedynczej, które zaczynają się na spółgłoskę
(z wyjątkiem 'h').
`Santo` Antônio -> São Antônio
`Santo` André -> São André
`Santo` Eduardo -> São
Eduardo
Ale: `Santo` Alberto (bo 'A' to
samogłoska), `Santo` Henrique (bo 'H' jest nieme).
Dziś
te trzy "são" żyją obok siebie:
3. Logo (przysłówek) vs. Logo (rzeczownik)
Logo (przysłówek - "wkrótce,
potem")
Pochodzenie: łac. `locu(s)`
("miejsce") w wyrażeniu `in loco` ("na miejscu,
natychmiast"), które ewoluowało w znaczenie czasowe.
Logo (rzeczownik - "logo, znak
firmowy")
Pochodzenie: greckie `logos`
("słowo, myśl") zapożyczone w XX wieku do terminologii marketingu.
Dziś:
"Logo chegaremos." (Niedługo przyjedziemy.) vs. "O logo da
empresa é moderno." (Logo firmy jest nowoczesne.)
4. Manga (część ubrania) vs. Manga (owoc)
Manga (rękaw)
Pochodzenie: łac. `manica` ("rękaw,
osłona dłoni") od `manus` ("ręka").
Manga (owoc - mango)
Pochodzenie: malajalam `māṅṅa` przez
portugalskich odkrywców w Indiach.
Dziś:
"A manga da camisa está rasgada." (Rękaw koszuli jest rozdarty.) vs.
"Suco de manga é delicioso." (Sok mango jest pyszny.)
5. Cobra (gad) vs. Cobra (czasownik)
Cobra (wąż)
Pochodzenie: łac. `colubra`
("wąż").
Cobra (czasownik `cobrar` - "żądać,
pobierać")
Pochodzenie: łac. `recuperare`
("odzyskiwać") przez formę `recupera`.
Dziś:
"Uma cobra venenosa." (Jadowity wąż.) vs. "Ele vai cobra pelo
serviço." (On będzie żądał zapłaty za usługę.)
6. Rio (rzeka) vs. Rio (czasownik)
Rio (rzeka)
Pochodzenie: łac. `rivu(s)`
("strumień, rzeka").
Rio (czasownik `rir` - "śmieję
się")
Pochodzenie: łac. `rideo` ("śmieję
się").
Dziś:
"O Rio Tejo." (Rzeka Tag.) vs. "Eu rio muito." (Bardzo się
śmieję.)
Te
przykłady pokazują kilka dróg powstawania homonimów:
1. Ewolucja fonetyczna z łaciny (`cedo`, `são`,
`cobra`, `rio`) – najczęstsza przyczyna.
2. Zapożyczenia z innych języków (`manga` z
malajalam, `logo` z greki) spotykające się z rodzimymi słowami.
3. Rozwój znaczeń (`logo` z przestrzennego na
czasowe).
Tak
jak w przypadku "pato" i "padrão", jedynym ratunkiem dla
rozmówcy jest kontekst. To właśnie on decyduje, czy "cedo" to
ustępowanie, czy wczesna godzina, a "são" to liczba mnoga, czy stan
zdrowia. Piękno języka tkwi w tej złożoności!
"Tu es Petrus" (Ty jesteś Piotr)
Znany
werset z Ewangelii św. Mateusza
(16,18) brzmi w łacinie:
"Tu es Petrus, et super
hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praevalebunt
adversus eam. Et tibi dabo claves regni coelorum."
Co
w polskim przekładzie oddaje się jako:
"Ty
jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej Skale zbuduję Kościół mój, a bramy
piekielne go nie przemogą. I tobie dam klucze Królestwa Niebieskiego."
W
polskim tekście konieczne jest często dodanie wyjaśnienia w nawiasie, że imię
„Piotr” ma w tym miejscu również dosłowne znaczenie „Skała” lub „Opoka”. Wynika
to z faktu, że w języku polskim imię Piotr i słowo "skała" nie są ze
sobą powiązane ani brzmieniowo, ani etymologicznie, przez co genialna gra słów
obecna w oryginale zostaje utracona.
Tymczasem
język portugalski zachował w pełni pierwotny, uderzający wydźwięk tego
kluczowego dla chrześcijaństwa wersetu. Podobnie jak w greckim oryginale (Πέτρος – petros / πέτρα – petra) i łacinie (Petrus / petra),
gra słów jest w nim doskonale zachowana i natychmiast zrozumiała: "Tu és
Pedro, e sobre esta pedra edificarei a minha igreja...". Związek między
imieniem apostoła (Pedro) a skałą, na której ma stanąć wspólnota (pedra), jest
oczywisty dla każdego rodzimego użytkownika języka.
Co łączy "padrão" ze Świętym Piotrem?
Ta
sama, pochodząca z łaciny etymologia, która łączy Pedro z pedra, stoi u podstaw
innego kluczowego dla portugalskiej kultury słowa: padrão.
Słowo
to wywodzi się bezpośrednio od łacińskiego wyrazu patĕr (ojciec), które w
formie dopełniacza patris dało w późnej łacinie formę patrōnus (patron,
opiekun). To z kolei ewoluowało w języku portugalskim do padrão, oznaczającego
między innymi:
1. Kamienny słup lub pomnik – w epoce Wielkich
Odkryć kamienne padrões stawiane przez żeglarzy (np. Diogo Cão czy Bartolomeu
Diaza) były materialnym znakiem władzy portugalskiego króla, trwałym i
niezniszczalnym jak skała, który zaznaczał posiadanie nowych terytoriów.
2. Wzór, model, przykład godny naśladowania – co
można rozumieć jako moralny lub ideowy "filar", "podstawę".
Choć
droga etymologiczna jest nieco inna niż w przypadku Pedro/pedra (obie
ostatecznie prowadzą do łaciny, ale od różnych rdzeni), to w warstwie
symbolicznej i językowej są one silnie splecione. Padrão jako kamienny filar
władzy i wiary, stawiany na nowych lądach, w symbolicznym sensie realizował
nakaz Chrystusa: budowania na „skałach” nowego świata. Zarówno Pedro
(apostoł-skała), jak i pedra (skała fizyczna), oraz padrão (kamienny znak
władzy i wiary) łączą się w portugalskiej kulturze w jeden potężny archetyp
trwałości, fundamentu i niezniszczalności.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz